«Όλοι κλαύστε, αποθαμένος ο αρχηγός της Εκκλησιάς,
κλαύστε, κλαύστε, κρεμασμένος ωσάν νάτανε φονιάς»
(ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ: Ύμνος εις την ελευθερίαν)
Η σύγχρονη ιστοριογραφία έχει ασχοληθεί επισταμένως με το αν υπήρξε πραγματική αντίθεση της Εκκλησίας προς την Επανάσταση του 1821. Συναντούμε αφ’ ενός μεν την άποψη εκείνων που στηρίζεται στο αναμφισβήτητο γεγονός της αποκήρυξης της Επανάστασης απ’ τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ και αφ’ ετέρου δε εκείνων που θεωρούν πως μια τέτοια γνώμη είναι ιστορικά επιπόλαιη και ότι η αποκήρυξη αυτή έχει σκοπίμως παρερμηνευθεί. Δεν χωράει αμφιβολία ότι η Επανάσταση του 1821 είχε αποφασισθεί απ’ τη Φιλική Εταιρεία και όχι απ’ την Εκκλησία, και ότι ο τότε ένοπλος αγώνας του Έθνους είχε διεξαχθεί απ’ την αγωνιστική πρωτοπορία του λαού, με μικρή συμμετοχή κληρικών σ’ αυτόν όπως και στην Εταιρεία. Και υπήρξε, βέβαια, επίσημη αποκήρυξη της Επανάστασης απ’ τον Πατριάρχη.
Ωστόσο δεν πρέπει να αγνοεί κανείς ότι η αποστολή της Εκκλησίας ήταν να σώσει τη ζωή της γενιάς εκείνης των Ελλήνων και ότι με την έναρξη της Επανάστασης το μέγα πλήθος των Ελλήνων (πλην της επαναστατημένης Πελοποννήσου, Στερεάς και λίγων νησιών) που κατοικούσαν στις εκτεταμένες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, βρέθηκαν αυτομάτως σε κατάσταση ομηρείας. Και εδώ δεν μπορεί να παραγνωρισθεί η βαρύτατη αντίστοιχη ευθύνη του Πατριάρχη. Κινδύνευσε τότε να εξολοθρευτεί η πλειονότητα των Ελλήνων και οι άνδρες της Φιλικής Εταιρείας να καταστούν ολετήρες του Γένους.
Γνωρίζουμε πως ο Σουλτάνος, έξαλλος, όταν έμαθε την Επανάσταση, υπόγραψε διάταγμα εξοντωτικό των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Χρειαζόταν όμως να το προσυπογράψει εκδίδοντας σχετική διαταγή (φετφά) και ο θρησκευτικός ηγέτης των Τούρκων. Και ο τότε κάτοχος του αξιώματος αυτού Χατζή Χαλίλ Εφέντης, άνδρας φιλάνθρωπος, αρνήθηκε να το προσυπογράψει με το επιχείρημα ότι δεν επιτρέπει το Κοράνι τη σφαγή αθώων. Και μυστικά διαμήνυσε στον Πατριάρχη να τον ενισχύσει προς τη σωστική άρνησή του. Για την απόδειξη, λοιπόν, της αθωότητας, ως προς την Επανάσταση, του μεγάλου πλήθους των Ελλήνων, που βρισκόταν ήδη σε κατάσταση ομηρείας, ο μόνος τρόπος ήταν: ο θρησκευτικός τους ηγέτης, δηλαδή ο Πατριάρχης, να προβεί σε αποκήρυξη της Επανάστασης. Και ανήκει η τιμή και η δόξα στον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ για τη σωστική του υπόδουλου Γένους απόφασή του να προβεί σε αποκήρυξη της Επανάστασης του 1821.
Αλίμονο για το Γένος των Ελλήνων, αν δεν είχε τότε ο Πατριάρχης το ηθικό σθένος και τη συναίσθηση του καθήκοντος, να προβεί στην επώδυνη αυτή αποκήρυξη. Και ας μη λησμονούμε, ότι ο μέγας αυτός Πατριάρχης πλήρωσε βαρύ το τίμημα για την εθνοσωτήρια καθόλου συμπεριφορά του, με τον βασανισμό και τον απαγχονισμό του. Αλλά και ο θρησκευτικός ηγέτης των Τούρκων πλήρωσε κι αυτός βαρύ τίμημα για τη σωστική των Ελλήνων συμπεριφορά του, με την καθαίρεσή του και τον πνιγμό του απ’ τους Τούρκους στην Προποντίδα.
Από σεβασμό προς την ακέραιη αλήθεια οφείλουμε να πούμε, ακόμη, ότι και ο Αρχηγός της Επανάστασης Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε διαμηνύσει απ’ τον Γενάρη του 1821 προς τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, ότι ενδέχεται ο Πατριάρχης να προβεί σε αποκήρυξη της Επανάστασης, για να προστατεύσει τους Έλληνες των μη επαναστατημένων περιοχών και ότι βέβαια η αποκήρυξη αυτή δεν θα εκφράζει το πραγματικό φρόνημά του.
Δύο άνδρες τότε υπήρξαν οι σωτήρες του Έθνους. Ο Εθνομάρτυρας Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, με την ηθική εγρήγορση, την ευθυκρισία και την αυτοθυσία του, αυτός προπάντων, σε αγαστή συνεργασία με τον Τούρκο ομόλογό του, έσωσε το Γένος των Ελλήνων απ’ τον επικείμενο τότε αφανισμό. Ο άλλος, λαμπρός επίσης Έλληνας της εποχής εκείνης, ο Ιωάννης Καποδίστριας, έσωσε την Επανάσταση, μόλις είχε αυτή αρχίσει, με τη διπλωματική δεξιοτεχνία του, καθώς πέτυχε στο Λάιμπαχ (σημερινή Λιουμπλιάνα) να ματαιώσει απόφαση των εκεί συγκεντρωμένων Αρχηγών των Μεγάλων Δυνάμεων (Αυστρίας, Ρωσίας, Πρωσίας, Γαλλίας και Αγγλίας, που συμμετείχε ως παρατηρητής) για επέμβαση του αντεπαναστατικού τους συνασπισμού εναντίον του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. Έφθασε, μάλιστα, να συντάξει ο ίδιος αποκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη ως Αρχηγού της Επανάστασης των Ελλήνων.
Δύο, λοιπόν, «αποκηρύξεις» συνέβαλαν κρίσιμα για την περίσωση το 1821 του Γένους των Ελλήνων και για τη μη καταστολή με διεθνή σύμπραξη της απελευθερωτικής του Επανάστασης. Και είναι οικτρό σφάλμα κάποιων ιστορικών, που υποστηρίζουν στις μέρες μας ότι οι σωτήριες αυτές «αποκηρύξεις» ενέχουν αντίθεση των αυτουργών τους προς την Ελληνική Επανάσταση.
